Türkiyə üçün lüks yox, strateji zərurət| Kosmik inqilab: “Köhnə Kosmos”dan “Yeni Kosmos”a keçid

Yerin bilavasitə yaxınlığında kosmosda qalmağın yolu yerin ətrafında yüksək sürətlə fırlanması nəticəsində yaranan qravitasiya sürətini mərkəzdənqaçma sürəti ilə tarazlaşdırmaqdır. Burada tələb olunan sürətlər 7,5 km/saat səviyyəsində olduğundan, əslində kosmosa girişi çətinləşdirən bu yüksək sürətlərə çatmaqdır. Potensial enerjini və səmərəsizliyi nəzərə alsaq, daşıyıcı aparatın orbitdə bir cismi yerləşdirməsi üçün tələb olunan sürət artımı “delta V”, 9-9,5 km/s olaraq ortaya çıxır.

Dünyanın ən sürətli reaktiv mühərrikli təyyarəsi olan SR-71-in təxminən 1 km/saat sürətlə uçduğunu nəzərə alsaq, bu sürətlərə çatmağın nə qədər çətin olduğu aydınlaşır. Əslində kosmosa giriş ancaq kimyəvi raketlərin yarada biləcəyi inanılmaz qüvvələr sayəsində mümkündür.

Kosmik Tədqiqatların Tarixi

İnsanların kosmosa marağı bəşəriyyətin yazılı tarixi qədər qədimdir. Astronomiya ən qədim müsbət elmlərdən biridir və fizika elminin inkişafında mühüm rol oynayıb. Bəşəriyyətin kosmosu müşahidə etməsi və onunla bağlı elmi nəzəriyyələrin (planetlərin hərəkətini izah edən Kepler qanunları kimi) inkişafı uzun illər əvvələ gedib çıxsa da, kosmosa giriş yalnız 1950-ci illərin sonlarında başlanıb. Kosmosa giriş yalnız kimyəvi raketlər ilə həyata keçirilə bildiyi üçün kosmosun kəşfiyyatı raket texnologiyasının yetişməsini gözləmək məcburiyyətində qalıb.

Raket texnikasının və kosmos səyahətinin əsasları 1800-cü illərin sonlarında rus riyaziyyat müəllimi Konstantin Tsiolkovski tərəfindən qoyulsa da, ilk müasir raket hesab edilən V2 1940-cı illərdə raket texnikasının atası kimi tanınan Vernher fon Braun tərəfindən hazırlanıb. İkinci Dünya müharibəsindən sonra Soyuq müharibə raket texnologiyalarını və kosmos yarışını tətiklədi, 1960-1970-ci illərdə bəşəriyyət kosmosa çıxışda əhəmiyyətli irəliləyişlər əldə etdi.

1969-cu ildə Aya enişlə bəşəriyyətin kosmik macərası pik həddə çatdı və sonrakı layihələr (kosmik stansiyalar, kosmik gəmilər kimi) Ay layihəsində nəzərdə tutulan geniş sosial maraq səviyyəsini tuta bilmədi. Dövlətlərin hakim olduğu 1950-2000-ci illərin son illərində kosmos tədqiqatları gündəlik hala çevrildi və ən istedadlı gəncləri cəlb edən bir sahə olmaqdan çıxdı.

“Yeni Kosmos”

2000-ci illərin əvvəllərində kosmosla maraqlanan texnologiya zənginlərinin bu sektora daxil olması ilə kosmosun kəşfiyyatı mənfəət motivasiyası ilə yenidən canlanıb və enerji, həyəcan səviyyəsi artaraq bu günə qədər gəlib çıxıb. Beləliklə, dövlətlərin hakim olduğu “Köhnə Kosmos” dövrü başa çatıb və özəl şirkətlərin söz sahibi olduğu “Yeni Kosmos” və ya kommersiya kosmos dövrü başlayıb.

Bu prosesdə ilk dəfə mülki astronavtlar 2003-cü ildə kommersiya kosmik gəmisi olan “SpaceShipOne” ilə kosmosa çatdılar, 2012-ci ildə kosmosa kommersiya yük uçuşları başladı, 2012-ci ildə NASA astronavtlarının və mülki şəxslərin orbitə kommersiya uçuşları gündəlik hal aldı.

Kosmosda peyklərin sayının kəskin artması əslində kommersiya kosmik inqilabının nə qədər vacib olduğunu göstərir. Təxminən min 10 il əvvəl olan aktiv peyklərin sayı indi 8000-i keçib və gündən-günə sürətlə artır. Artımın ən mühüm səbəbi kosmosa girişin həm xərc, həm texniki rahatlıq, həm də təqvim baxımından kifayət qədər əlverişli hala gəlməsidir.

Hətta nisbətən kiçik şirkətlərin öz texnologiyalarını və ya biznes modellərini kosmosda sınaqdan keçirərək həyata keçirmək imkanları xeyli artıb. Mütəxəssislər 10 il ərzində 100 kq-dan yuxarı olan peyklərin sayının 100 mini keçəcəyini düşünürlər. Bununla belə, 2030-cu ildə kosmik sektorun üç dəfə böyüyərək 1 trilyon dollar səviyyəsinə çatacağı düşünülür. Son illərdə Ay missiyalarının sayı da xeyli artıb. Həm hökumətlər, həm də özəl firmalar Ay layihələri hazırlayırlar. Ayın kosmos tədqiqatlarında çox xüsusi yeri var. Əslində, Yer səviyyəli planetlərin Ay qədər böyük təbii peykləri yoxdur. Məsələn, Venera planetinin peyki yoxdur və Marsın ən böyük peyki Fobosun diametri cəmi 22,2 km-dir.

1737,4 km radiuslu Ay təbii sərvətləri, cazibə qüvvəsi və yerə yaxınlığı ilə (təxminən 3 günə çatmaq mümkündür) yaxın gələcəkdə kosmos tədqiqatlarının diqqət mərkəzində olacaq. Ay səthində asanlıqla əldə edilə bilən su tapmaq çox vacib bir kəşf olub. Su həyat üçün kritik olması ilə yanaşı, raket yanacağının hazırlanmasında da istifadə olunur (günəşdən gələn enerji ilə su molekulunu parçalamaqla hidrogen və oksigen əldə edilə bilər). Yüksək cazibə qüvvəsi və sıx atmosferə malik olan Yer kürəsinin yerinə Ayda istehsal olunacaq yanacaqla doldurulacaq raketlərin buraxılması ilə günəş sisteminin tədqiqinin əhəmiyyətli dərəcədə asanlaşdırılacağı düşünülür.

Bu mənada Ay yanacaq istehsalı bazası və buraxılış limanı kimi çıxış edəcək. Ayın az çəkisinin bəzi istehsal fəaliyyətləri üçün böyük üstünlüklər təmin edəcəyi də proqnozlaşdırılır. Ay Yerə yaxınlığı və aşağı, lakin kifayət qədər cazibə qüvvəsi sayəsində insanların yaşayacağı koloniyaların qurulması üçün əlverişli mühit yaradır. Ayın bəşəriyyətin gələcəyində mühüm mərkəz olacağı gözlənilir və Yer/Ay sisteminin orbitlərinə (cis-lunar) İpək Yolu bənzətmələri edilir. Bütün bu müsbət görünüşə baxmayaraq, kosmik tədqiqatların gələcəyini təhlükə altına qoyacaq müəyyən risklər var.

Bunlardan bəlkə də ən mühümü peyklərin sayının artması ilə əlaqədar olaraq yaxın kosmosun fiziki daşıma qabiliyyətinə yaxınlaşmasıdır. Bu vəziyyəti daha da təhlükəli edən amillərdən biri kosmosda zibil sayının sürətlə artmasıdır. Peyklərin və kosmik tullantıların sayının artması orbitdə toqquşma ehtimalını artırır. Hər toqquşma daha çox sayda kosmik zibil əmələ gətirəcəyi üçün meydana gələcək zəncirvari reaksiya (Kessler Sindromu) və yaxın orbitin müəyyən bölgələrini istifadə edilə bilməz hala gələcək və bu da çox əhəmiyyətli bir təhlükə olaraq ortaya çıxır.

Kosmik gəmilərin missiyanın sonunda Yerə sürətlə düşəcək orbitlərə yerləşdirilməsi, toqquşmaya qarşı tədbirlərin görülməsi, peyklərin vurularaq məhv edilməsinin qadağan edilməsi və nəhayət, kosmosun zibildən aktiv şəkildə təmizlənməsi kimi tədbirlərin görülməsi həyati əhəmiyyət kəsb edir.

Kosmos sektorunu gözləyən başqa bir risk kommersiya kosmik şirkətlərinin sayının hədsiz dərəcədə artması və onların əhəmiyyətli bir hissəsinin kifayət qədər maliyyə resurslarına malik olmaması, buna görə də iflas riskinin olmasıdır. İndiki kosmos sektorunu 1999-cu ildəki “Dotcom” sektoru ilə müqayisə etmək olar. 2000-ci ildə “Dotcom” sektoru böyük böhran yaşasa və bəzi sektor şirkətləri iflas etsə də, sonrakı illərdə daha güclü inkişaf etməyə davam etdi. Möhkəm təməllərə malik kommersiya kosmos sektorunun da oxşar aqibətlə üzləşəcəyini təsəvvür etmək olar.

Kosmos sektorunun səmərəliliyinin artırılması və ya heç olmasa indiki vəziyyətinin saxlanması kosmos sektorunun gələcəyi üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir. Hal-hazırda kosmosa edilən buraxılışlarda tək bir şirkətin (SpaceX) üstünlük təşkil etməsi əhəmiyyətli bir riskdir. Bu kontekstdə buraxılış məsələsində yeni texnologiyaların inkişaf etdirilməsi və effektiv buraxılış qurğularının şaxələndirilməsi olduqca əhəmiyyətlidir.

Türkiyədə kosmos tədqiqatları

Türkiyədə ciddi kosmos tədqiqatları 1990-cı illərdə yerli telekommunikasiya peyklərinin istismarı ilə başladı. 2000-ci illərin əvvəllərində yerli peykin hazırlanmasında əhəmiyyətli irəliləyiş əldə edilib, bəzi kritik komponent texnologiyalarının inkişafı son illərdə sürətlənib. Kosmosa çıxış üçün suborbital uçuşlar ROKETSAN və “DeltaV” şirkətləri tərəfindən uğurla həyata keçirilib və milli orbital daşıyıcı aparatın hazırlanması üçün tədqiqatlara başlanılıb.

Türkiyə Kosmos Agentliyinin yaradılmasından sonra 2021-ci ilin fevral ayında 10 hədəfi özündə birləşdirən Milli Kosmos Proqramı açıqlanıb. Bu hədəflər arasında Aya çatma layihəsi mühüm yer tutur. “TÜBİTAK Uzay” tərəfindən hazırlanacaq bir kosmik gəmi ilə yanaşı, tamamilə milli və orijinal Hibrid Hərəkət Sisteminin istifadə edilməsi nəzərdə tutulub. Hibrid Hərəkət Sistemi kosmos tarixinin əldə edildiyi zaman dünyada oxşar məhsullarla asanlıqla rəqabət apara biləcək bir sistem olduğu üçün Türkiyədəki kosmos tədqiqatlarına əhəmiyyətli qatqı təmin etmə potensialına malikdir.

Türkiyənin kosmos sahəsində söz sahibi olan ölkələr sırasında olması çox önəmlidir. Kosmos strateji, hərbi və kommersiya əhəmiyyəti sürətlə artan bir sektordur. Kommersiya kosmosu gələcəkdə kommunikasiya, yerləşdirmə, yerin müşahidəsi, turizm, texnoloji istehsal, mədənçilik və hazırda təsəvvür belə edə bilmədiyimiz bir çox digər sahələrdə kritik olacaq. Azad sahibkarlığın çox vacib olduğu “Yeni Kosmos” sahəsinə daxil olmaq istəyən sahibkarlar aşağıdakı məqamları nəzərə almalıdırlar:

• Artıq təkcə peyklərin yaradılması deyil, həm də peyklərlə innovativ işlər uğur gətirir. Bu gün peyk platformaları istehsal edən və hətta onları kosmosda idarə edən bir çox şirkət var.

• Kosmosa buraxılış texnoloji cəhətdən çətin, riskli və bahalı bir sahə olduğundan, bu, uzun illərdir ki, dövlətlərin və ya dövlətlərlə sıx əməkdaşlıq edən böyük şirkətlərin üstünlük təşkil etdiyi sahədir. Kommersiya kosmosu dövründə “SpaceX” və “Rocket Lab” kimi şirkətlər buraxılış işində dövlətlərdən və illərlə bu sahədə çalışan böyük şirkətlərdən daha çox uğur qazandılar və xərclərini əhəmiyyətli dərəcədə azaltdılar. Bu vəziyyət sahəyə daxil olan yeni şirkətlərin rəqabət qabiliyyətini əhəmiyyətli dərəcədə azaldıb. Bu gün yeni buraxılış vasitələrinin inqilab yaradacaq yeni texnologiyalarla işləmələri rəqabətçi olmaları baxımından vacibdir.

• Kosmosun çətin ekoloji şərtləri (radiasiya, vakuum, istilik) səbəbindən kosmik avadanlıqların hazırlanması həmişə çətin olub. Bundan başqa, kosmosa atılan avadanlıq uzun illər heç bir texniki xidmət və təmir olmadan işləməlidir. Kosmik avadanlıq ciddi dizayn, keyfiyyətə nəzarət və sınaq proseslərindən keçməli olduğu üçün onun xərcləri çox yüksəkdir. Yeni Kosmosda adi bahalı kosmik məhsullar əvəzinə sərfəli kosmik komponentlərə böyük ehtiyac var.

• İnkişaf etdiriləcək məhsulların, sistemlərin və ya xidmətlərin dünyada satıla bilməsi çox vacibdir. Türkiyə tək başına yetərli bir bazar deyil.

• Kosmos sahəsində qurulacaq yeni şirkətlərin ya yeni sahə açması, ya da müəyyən bir sahədə mövcud paradiqmanın dəyişdirilməsinə yönəlməsi çox vacibdir.

• Hal-hazırda gələcək üçün perspektivli mövzuların başında orbitlərarası kosmosdaxili nəqliyyat və orbital stansiyalar və ya Aydakı koloniyalar kimi kosmosdaxili yaşayış məntəqələri ilə bağlı texnologiyalar gəlir.

Nəticə

Türkiyə kosmos mühəndisliyi sahəsində çalışan işçi qüvvəsini inkişaf etdirməlidir. Bu sahədə təhsil verən universitetlərin sayının və keyfiyyətinin artması, kosmos sahəsində “Ar-Ge” və sistem layihələrinin artmağa davam etməsi həyati əhəmiyyət kəsb edir. Kosmos bir çox ölkənin birgə işlədiyi bir sahədir və Türkiyənin beynəlxalq kosmos layihələrində mühüm rol oynaması çox vacibdir.

Dünyada sürətlə inkişaf edən kommersiya kosmos sahəsi Türkiyənin gec daxil olduğu kosmos yarışında önə keçməsi üçün əhəmiyyətli bir fürsətdir. Bu kontekstdə Türkiyədə güclü sənaye infrastrukturunun, gənc və dinamik əhalinin üstünlüklərindən istifadə etməklə dünya ilə rəqabət aparacaq kosmos sektorunun sürətli inkişafı üçün zəruri maliyyə və inzibati stimulların təmin edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Türkiyənin kommersiya kosmos qatarını qaçırmaması vacibdir. Kosmos sektoru Türkiyə kimi iddialı bir ölkə üçün lüks deyil, strateji zərurətdir.